Son dönemlerde Türkiye’de medyaya yansıyan toplu zehirlenme vakaları ve şüpheli gıda kaynaklı ölümler, gıda güvenliği tartışmalarını yeniden alevlendirdi. Aynı zamanda pazarlardan alınan meyve ve sebzelerde yapılan analitik çalışmalar, çoklu pestisit kalıntılarının ve bazı örneklerde MRL (Maksimum Kalıntı Limiti) aşımlarının varlığını göstermektedir. Bu tablo, akut gıda zehirlenmesi olayları ile kronik pestisit maruziyeti risklerini ayırt etme gereğini bilimsel bir zorunluluk hâline getirmektedir.
Gıda zehirlenmesi ile pestisit maruziyeti arasındaki fark
Gıda zehirlenmesi (foodborne illness) tipik olarak patojenik mikroorganizmalar (Salmonella, Norovirus, vb.), toksinler veya kontamine gıdaların oluşturduğu akut semptomlarla (kusma, ishal, dehidratasyon) kendini gösterir. Pestisit maruziyeti ise akut olabileceği gibi (yüksek dozlarda zehirlenme) en sık olarak düşük doz, uzun süreli (kronik) maruziyetle ilişkilendirilen nörolojik, endokrin ve karsinojenik etkiler sergileyebilir. Klinik tablo, etkenin türüne ve maruziyet süresine göre ciddi şekilde değişir; dolayısıyla epidemiyolojik soruşturmalar ve laboratuvar analizleri olmadan sebebi kesinleştirmek güçtür. Ancak pestisitin insanları düzenli olarak zehirlediği neredeyse kesin...
Türkiye’de son vakalar ve epidemiyolojik çıkarımlar
Kasım 2025’de İstanbul’da turist aileye ilişkin gelişmeler ve son aylarda bildirilen çok sayıda toplu zehirlenme olayı, hızlı soruşturmaları ve geniş kapsamlı analizleri gerekli kıldı. Bu olaylarda ilk bulgular genellikle gıda kaynaklı akut zehirlenme şüphesini gösterse de adli ve toksikolojik analizler vaka bazında etkeni (mikrobiyal ajan, toksin veya kimyasal) ortaya koymadan kesin sonuca varılamaz. Bu nedenle vaka raporları, hem mikrobiolojik testler hem de kimyasal analizler (gıda ve biyolojik numunelerde) gerektirir.
Pestisit kalıntılarına dair ampirik kanıtlar
Türkiye’de yapılan piyasa örneklemesi çalışmalarında pestisit kalıntıları yaygın olarak raporlanmaktadır. İstanbul merkezli kapsamlı bir analiz, örneklerin önemli bir bölümünde pestisit tespitleri olduğunu; bir kısmında ise MRL aşımının söz konusu olduğunu bildirmiştir. Benzer şekilde bağımsız analizler (NGO ve akademik çalışmalar) çoklu pestisit kalıntısı oranlarının yüksekliğine dikkat çekmektedir. Bu veriler, gıda kaynaklı risk değerlendirmesinin sadece mikrobiyolojik parametrelere değil, kimyasal kalıntılara da odaklanması gerektiğini göstermektedir.
Kısa ve uzun vadeli risklerin karşılaştırması
Akut gıda zehirlenmesi vakaları kısa zamanda tespit edilip tedavi edilmezse ölümcül olabilir; mikroorganizmalar veya oluşan toksinler hızla şiddetli gastroenterit ve sepsise yol açabilir. Öte yandan kronik pestisit maruziyeti; düşük dozların birikimli etkileri, nörogelişimsel bozukluklar, hormonal dengesizlikler ve belirli kanser türleriyle ilişkilendirilmiştir. Özellikle çocuklar ve hamile kadınlar, gelişimsel hassasiyet nedeniyle kimyasal kalıntılara karşı daha savunmasızdır. Bu iki risk türü farklı metodlarla izlenmeli, raporlanmalı ve yönetilmelidir.
Denetimler, izleme sistemleri ve uluslararası uyarılar
AB’nin RASFF (Rapid Alert System for Food and Feed) sistemi aracılığıyla bildirilen geri çağırma ve uyarılar, Türkiye kaynaklı bazı ürünlerde mevzuat uyumsuzlukları tespit edildiğini göstermiştir; bu da hem ihracat hem iç pazarda gıda güvenliği denetimlerinin güçlendirilmesi gerektiğine işaret eder. Akademik incelemeler, yerel denetim kapasitesinin güçlendirilmesi ve düzenli, şeffaf raporlamanın önemini vurgulamaktadır.
Pratik tespit ve önleyici stratejiler (birey ve toplum düzeyinde)
- Hızlı ayırım için ikili yaklaşım: Toplu bir zehirlenme şüphesinde ilk etapta mikrobiyolojik kaynaklar araştırılır; aynı zamanda kimyasal analiz (pestisit spektrumu) planlanmalıdır.
- Piyasa gözetimi ve örnekleme: Akademik ve sivil toplum çalışmaları ile koordineli, rastgele örnekleme programları, sorunlu ürünlerin coğrafi dağılımını ve zaman içindeki değişimini ortaya koyar.
- Tüketici düzeyinde önlemler: Ürünün doğru yıkanması, mevsiminde ve güvenilir tedarikçilerden alışveriş yapılması önemlidir; ayrıca tüketicinin elinde hızlı (screening) testlerle ön değerlendirme yapma imkânı sağlayan teknolojiler, şüphe durumlarında ek bilgi sunabilir — fakat bu tür hızlı testlerin duyarlılık/specificity sınırları ve laboratuvar onayına gereksinimi unutulmamalıdır. (Not: burada kastedilen “hızlı testler”, doğrulanmış ve geçerliliği belgelenmiş ekonomik tarama araçlarıdır; tanı ve adli inceleme için laboratuvar doğrulaması şarttır.)
Politika önerileri ve araştırma öncelikleri
- Ulusal izleme ağının genişletilmesi: Hem mikroorganizma hem kimyasal kalıntı parametrelerini kapsayan periyodik, kamuya açık raporlar.
- MRL ve denetim adaptasyonu: Güncel bilimsel verilere dayalı olarak MRL’lerin gözden geçirilmesi ve yasaklı maddelerin takibinin sıkılaştırılması.
- Halk sağlığı iletişimi: Kesin, şeffaf ve zamanında bilgi akışı; tüketicinin riskleri anlaması ve doğru önlemleri alabilmesi için eğitim programları.
- Bağımsız izleme ve sivil toplumun rolü: Akademik çalışmalar ve sivil toplum analizleri denetim mekanizmalarını destekleyebilir ve politika yapıcıları yönlendirebilir.
Belirsizlikleri azaltmak için çok katmanlı yaklaşım şart
Türkiye’de son dönem vakaları ve piyasa analizleri, gıda kaynaklı risklerin hem mikrobiyal hem kimyasal boyutlarının ciddi olduğunu göstermektedir. “Zehirleniyoruz” söylemi popülist bir özet sağlayabilir; ancak etkin müdahale, vakaların kaynağını doğru sınıflandırmak (akut mikrobiyal vs. kimyasal maruziyet) ve buna uygun, çok disiplinli halk sağlığı çabaları yürütmekle mümkündür. Bireyler için kısa vadeli önlemler (temizlik, güvenilir tedarikçi seçimi, şüpheli ürünlerde tarama amaçlı hızlı değerlendirme) fayda sağlar; ancak kalıcı çözüm kapsamlı denetim, şeffaf veri ve politika değişikliğinden geçer.
Kaynaklar
- Çakmak Sancar, B.Ç. ve ark., Pesticide residues in vegetables and fruits from Istanbul by LC–MS/MS, Harran Tarım ve Gıda Bilimleri Dergisi (2022). PDF/özet. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2216027. DergiPark+1
- Greenpeace Türkiye, Pestisitler ve Çocuklar raporu (155 örnek analizi). 28 Nisan 2025. https://www.greenpeace.org/turkey/basin-bultenleri/greenpeace-turkiyeden-pestisitler-ve-cocuklar-raporu-155-urunun-yuzde-61inde-coklu-pestisit-kalintisi-bulundu/ ve PDF https://www.greenpeace.org/static/planet4-turkey-stateless/2025/04/39ff75cd-pestisitler-ve-cocuklar_2.pdf. Greenpeace+1
- Avrupa Komisyonu – RASFF (Rapid Alert System for Food and Feed) genel bilgi ve işleyiş belgeleri. https://food.ec.europa.eu/food-safety/rasff_en. Food Safety
- Haber raporları — İstanbul’da turist aile ve son toplu zehirlenme soruşturmaları: CBS News, People, Bianet ve Arab News haberleri (Kasım 2025 vakalarıyla ilgili ilk bulgular ve soruşturmalar). (örnekler) https://www.cbsnews.com/news/family-dies-istanbul-tourist-site-poison-investigation/ ; https://people.com/mom-2-kids-die-suspected-food-poisoning-allegedly-eating-street-food-istanbul-turkey-11849556 ; https://bianet.org/haber/bocek-family-poisoning-11-detained-hotel-sealed-as-investigation-expands ; https://www.arabnews.com/node/2623169/middle-east. Arab News+3CBS News+3People.com+3
- RASFF ve Avrupa pazarında Türkiye kaynaklı bildirimlere dair analizler/özetler (medya ve analiz yazıları). Örnek: Nordic Monitor raporu ve ilgili incelemeler. https://nordicmonitor.com/2025/01/turkey-tops-list-of-eus-food-safety-violators-as-its-exports-face-widespread-rejections/ . Nordic Monitor
